Eksmisja z powodu przemocy w rodzinie
I. Wstęp
Zmiany, jakie wprowadza znowelizowana ustawa o zapobieganiu przemocy w rodzinie stały się możliwe m.in. dzięki wysiłkowi wielu społeczników i organizacji, gromadzących potrzebną na ten temat wiedzę, na podstawie bezpośrednich kontaktów z osobami dotkniętymi przemocą oraz ze specjalistami, instytucjami oraz organami państwowymi i samorządowymi. I tak Stowarzyszenie Damy Radę zorganizowało w okresie poprzedzającym nowelizację 16 wojewódzkich konferencji konsultacyjnych, a następnie przekazało zgłoszone oddolnie postulaty na szczebel prac parlamentarnych. Szereg tych postulatów zostało uwzględnionych w noweli, w tym postulat dotyczący izolacji sprawcy od ofiary. Warto się więc zapoznać z nowymi rozwiązaniami i przeanalizować potrzebę dalszych zmian.
Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw1) (Dz. U. z dnia 13 lipca 2010 r.) w art. 3 ust. 2 pkt 3 stwierdza, że osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie :
- ochrony przed dalszym krzywdzeniem, przez uniemożliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazanie kontaktowania się i zbliżania się do osoby pokrzywdzonej,
- zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie,
- badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie,
- zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, która nie ma tytułu prawnego do zajmowanego wspólnie ze sprawcą przemocy lokalu, pomocy w uzyskaniu mieszkania.
Z powyższego wynika, że rozwiązania prawne dotyczące mieszkania mają fundamentalne znaczenie dla zwalczania i zapobiegania przemocy w rodzinie.
Nowela do ustawy o zapobieganiu przemocy w istotny sposób rozwija i wzbogaca instrumenty prawa karnego, które mają służyć realizacji przytoczonego ratio legis omawianych rozwiązań prawnych, co przedstawione zostanie w pierwszej kolejności.
II. Instrumenty prawa karnego
1. W świetle znowelizowanego (cyt. na wstępie ustawą) kodeksu postępowania karnego (art. 244 i 275a) policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. W postępowaniu przygotowawczym środek ten stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu.
Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie w/w zachodzą podstawy do zastosowania wspomnianego środka zapobiegawczego, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego.
Ten środek zapobiegawczy stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące.
Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.
2. Znowelizowany został także art. 39 kodeksu karnego, który przewiduje następujące instrumenty:
- obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
- zakaz kontaktowania się z określonymi osobami,
- zakaz zbliżania się do określonych osób lub
- zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
- nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.
Następnie zmieniony art. 41a k.k. przewiduje kompetencje sądu do orzeczenia:
1/ obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
2/ zakazu kontaktowania się z określonymi osobami,
3/ zakazu zbliżania się do określonych osób, zakaz opuszczania kreślonego miejsca pobytu bez zgody sądu lub
4/ nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym
Wchodzą one w grę w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej.
Sąd orzeka powyższe obowiązki także w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.
Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.
Istotne jest także upoważnienie sądu do orzekania o tych obowiązkach w razie ponownego skazania sprawcy przemocy.
Orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, sąd wskazuje odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest zachować.
Jaka sankcja grozi za nie przestrzeganie przez sprawcę orzeczonych przez sąd obowiązków?
W świetle art. 244 k.k. kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Następnie znowelizowany art. art. 43 § 1 k.k. stanowi, że zakazy i nakazy wymienione w art. 39 pkt 2, 2d, 2e i 3 orzeka się w latach, od roku do lat 10, zakazy oraz obowiązek wymienione w art. 39 pkt 2a i 2b orzeka się w latach, od roku do lat 15, a zakaz wymieniony w art. 39 pkt 2c orzeka się w latach, od lat 2 do 6.
III. Instrumenty cywilne
Wypowiedzenie stosunku prawnego przez właściciela
Zgodnie z art.11 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów nie później niż na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego właściciel może wypowiedzieć stosunek prawny, jeżeli lokator pomimo pisemnego upomnienia nadal używa lokalu w sposób sprzeczny z umową lub niezgodny z przeznaczeniem, zaniedbuje obowiązki dopuszczając do powstania szkód albo niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania przez mieszkańców lub wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali.
Prawa innego lokatora
Jeżeli lokator wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku, inny lokator lub właściciel innego lokalu w tym budynku może wytoczyć powództwo o rozwiązanie przez sąd stosunku prawnego uprawniającego do używania lokalu i nakazanie jego opróżnienia.
Eksmisja małżonka lub innego współlokatora
Współlokator może wytoczyć powództwo o nakazanie przez sąd eksmisji małżonka, rozwiedzionego małżonka lub innego współlokatora tego samego lokalu, jeżeli ten swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie ( art. 13 ustawy o ochronie lokatorów).
Wykraczanie przez lokatora przeciwko porządkowi domowego uderza nie tylko we właściciela lokalu, czyli stronę stosunku prawnego, ale narusza także prawa sąsiedzkie. Z tego względu słusznie ustawa chroni także tę grupę zainteresowanych.
Eksmisja współmałżonka, ze względu na jego „rażąco naganne zachowanie” może być orzeczona także w wyroku rozwodowym (art. 58 § 2 k.r.o.).
Na tej podstawie eksmisja sprawcy jest to możliwe nie tylko w odniesieniu do najmu, ale także do wszystkich innych form prawnych korzystania z lokalu.
Obowiązki gminy
W sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy.
Do udziału gminy w sprawie o opróżnienie lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o interwencji ubocznej, lecz gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie powoda.
Rada gminy określa z kolei, z jakimi osobami, o których była mowa wyżej, umowa najmu lokalu socjalnego ma zostać zawarta w pierwszej kolejności oraz stawki czynszu za najem takiego lokalu.
Warto tu zwrócić uwagę, że uchwała m. st. Warszawy Nr LVIII z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasoby miasta stołecznego Warszawy przyznaje pierwszeństwo zawarcia umowy najmu osobom, które pozostają , w związku z warunkami mieszkaniowymi w wyjątkowo trudnej sytuacji zdrowotnej, rodzinnej lub społecznej ze względu na …” istniejącą udokumentowaną przemoc lub inną patologię w rodzinie…”
Zakres ochrony osób eksmitowanych -Tymczasowe pomieszczenie (art. 1046 kpc)
W świetle art. 1046 kpc, znowelizowanego w 2004 r., komornik – wykonując obowiązek opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika, z którego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego – wstrzymuje się z dokonaniem czynności do czasu , gdy gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie lub gdy dłużnik znajdzie takie pomieszczenie.
Komornik nie może jednak wstrzymać się z dokonaniem czynności, gdy wierzyciel wskaże takie tymczasowe pomieszczenie.
Tymczasowe pomieszczenie powinno: nadawać się do zamieszkania,
zapewniać co najmniej 5 m2 powierzchni mieszkalnej na osobę, znajdować się w tej samej miejscowości lub pobliskiej, jeżeli zamieszkanie w takiej miejscowości (pobliskiej) nie pogorszy nadmiernie warunków życia osób przekwaterowanych.
W ocenie sędziów Trybunału Konstytucyjnego, art.1046 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego nakazujący komornikowi wstrzymanie eksmisji z powodu braku lokalu zastępczego dla osoby eksmitowanej jest niezgodny z Konstytucją.
Sprawa (sygn. akt K 19/06) dotyczyła wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) o sprawdzenie, czy zachodzi zgodność z Konstytucją treści artykułu 1046 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego, który nakazuje komornikowi wstrzymanie wykonania wyroku eksmisji z powodu braku lokalu zastępczego dla osoby eksmitowanej do czasu, gdy gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie, bądź zamienne, lub gdy dłużnik znajdzie takie pomieszczenie.
Problem pojawił się na skutek kierowanych do RPO skarg od osób, które nie mogły w praktyce wyegzekwować prawa do przejęcia mieszkań po osobach wyeksmitowanych i dotyczył też wykonania obowiązku opróżnienia lokalu mieszkalnego orzeczonego wyrokiem sądowym z powodu znęcania się nad rodziną.
W ocenie TK w obu przypadkach przepis ten pozostaje w niezgodzie z Konstytucją z powodu niedoprecyzowanych zapisów. Z jego wykładni nie wynika jednoznacznie, że to gmina jako podmiot ma obowiązek wskazać takie pomieszczenie. Nie precyzuje też czasu, w jakim eksmitowana osoba może przebywać w tymczasowym lokalu i kiedy powinna go opuścić.
Trybunał Konstytucyjny orzekł też, że brak lokalu zastępczego dla eksmitowanego nie może wstrzymywać wykonania eksmisji. Aby jednak uniknąć wyrzucania ludzi na tzw. bruk odroczył wykonywanie wyroków o eksmisji na okres 12 miesięcy, zobowiązując jednocześnie ustawodawcę (Sejm RP) do zmiany odpowiednich przepisów i precyzyjnego określenia warunków, jakie powinno spełniać pomieszczenie tymczasowe.
Eksmisja w przypadku „znęcania się nad rodziną”
Okres ochronny
Podstawowym instrumentem ochrony osób, w stosunku do których zapadło już orzeczenie nakazujące opróżnienie lokalu, jest przepis art.16 ustawy o ochronie praw lokatorów. Zgodnie z nim wyroków eksmisyjnych nie wykonuje się w okresie od dnia 1 listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli zobowiązanemu nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie.
Ochrona przed eksmisją w okresie zimowym nie przysługuje, gdy eksmisję orzeczono przez sąd z powodu znęcania się nad rodziną. Pojęcie „znęcania się nad rodziną” jest węższe niż wymienione w art.13 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów pojęcie „rażąco nagannego postępowania uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie”, stanowiące podstawę dla żądania eksmisji współnajemcy.
Orzeczenie eksmisji na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów lub na podstawie art. 58 § 2 k.r.o. nie daje jednak samo przez się podstaw do przyjęcia, że chodziło o znęcanie się nad rodziną.
W opinii Z.Knypla i B.Nowakowskiego , przepis ten sprawia wrażenie, jakby został wyrwany z jakiejś większej całości. Skoro mowa w nim o eksmisji orzeczonej przez sąd z powodu znęcania się nad rodziną, to należałoby, ich zdaniem, uregulować wcześniej taką podstawę eksmisji oraz wskazać osoby jej podlegające. Tymczasem „znęcania się nad rodziną” nie wymieniono w ogóle wśród przyczyn rozwiązania najmu i żądania nakazania opróżnienia lokalu. Przepis art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie paw lokatorów nie wyjaśnia o kim mowa, czy o najemcy, czy też o kimkolwiek z jego rodziny. Brak w nim informacji, czyja eksmisja zastała orzeczona, czy najemcy dlatego, że ktoś w jego rodzinie znęcał się nad innymi członkami rodziny, czy sprawcy znęcania się, który nie jest najemcą. Trudno na te pytania odpowiedzieć, zwłaszcza, że omawiany akt prawny nie reguluje stosunku między wynajmującym a członkiem rodziny najemcy.
Do czasu potrzebnej interwencji ustawodawczej, celowe jest, aby sądy w uzasadnieniu zawierały stwierdzenie, że w danej sprawie rażąco naganne postępowanie polegało na znęcaniu się nad rodziną.
Z uwagi na małą skuteczność powyższych cywilnoprawnych form ochrony ofiary przemocy w rodzinie przez usunięcie z lokalu sprawcy, należy postulować zmiany także w prawie mieszkaniowym, z uwzględnieniem wszystkich form prawnych korzystania z mieszkań.
Z uwagi na długotrwałość spraw mieszkaniowych warto rozważyć utworzenie – wzorem innych państw – wyspecjalizowanych w tego typu sprawach sądów mieszkaniowych.
Tym większe znaczenie ma wprowadzone nowelizacją ustawy o zapobieganiu przemocy prawno-karnych form orzekania o eksmisji (obowiązku opuszczenia mieszkania przez sprawcę). Z uwagi na ich charakter , zakładający , że nakaz opuszczenia mieszkania będzie orzekany na czas określony i nie będzie stanowił definitywnej ingerencji w prawa cywilne stron, pilne stanie się dostowanania prawa cywilnego i procedury cywilnej, tak aby rozstrzygniecie o mieszkaniu przez sąd cywilny zapadło w czasie trwania tymczasowego nakazu opuszczenia lokalu wydanego przez sąd karny.
Dopiero odpowiednie zsynchronizowanie przepisów prawa w tej dziedzinie zapewni skuteczność omawianych instrumentów prawnych, wzmacniających się wzajemnie. Szybka eksmisja sprawcy przemocy jest bowiem uznawana za niezwykle istotny i skuteczny sposób zwalczania i zapobiegania przemocy w rodzinie.
dr Krystyna Krzekotowska
Wykładowca na Uczelni Łazarskiego w Warszawie
Eksmisja w wyroku rozwodowym
